Διαλεκτική της φύσης

"Und so werden wir bei jedem Schritt erinnert, daß wir keineswegs die Natur beherrschen, wie ein Eroberer ein fremdes Volk beherrscht, wie jemand, der außer der Natur steht - sondern daß wir mit Fleisch und Blut und Hirn ihr angehören und mitten in ihr stehn, und daß unsre ganze Herrschaft über sie darin besteht, im Vorzug vor allen andern Geschöpfen ihre Gesetze erkennen und richtig anwenden zu können." (Friedrich Engels, Dialektik der Natur)

(Σε κάθε μας βήμα θα θυμόμαστε, ότι δεν πρέπει να κυριαρχούμε επί της φύσης, όπως ένας κατακτητής επί ενός ξένου λαού, όπως κάποιος που βρίσκεται έξω από τη φύση - αλλά ότι ανήκουμε με σάρκα κι αίμα και πνεύμα σε αυτή και σε κεντρική θέση εντός της βρισκόμαστε, και ότι όλη μας η κυριαρχία επ' αυτής στηρίζεται στο γεγονός, ότι σε αντίθεση με όλα τα υπόλοιπα δημιουργήματά της, μπορούμε να διακρίνουμε τους νόμους της και να τους χρησιμοποιούμε σωστά.)

Έχει, τουλάχιστον, φιλοσοφικό ενδιαφέρον η σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Είναι όμως σημαντική για να βρει κανείς την απαρχή του οικολογικού κινήματος, όπως το βιώνουμε σήμερα? Υπάρχει οποιοδήποτε νόημα σε μία τέτοια αναζήτηση?

Γιατί, ενώ η παραπάνω φράση του Engels καταγράφει, 130 χρόνια πριν, την κυριαρχία του ανθρώπου επί της φύσης, καθώς και τους κινδύνους που παραμονεύουν την λανθασμένη του θεώρηση, οδηγηθήκαμε στα σημερινά "αδιέξοδα"? Ίσως η απάντηση να κρύβεται κι αυτή στην αρχική πρόταση. Ότι δηλαδή ο άνθρωπος, παρόλο που έχει, σαν μοναδικό ον στη φύση, την ικανότητα να διακρίνει τους νόμους της, να μην κατάφερε ακόμα να τους χρησιμοποιήσει σωστά. Κι όμως αντί να κρατήσουμε το ότι ανήκουμε (mit Fleisch und Blut und Hirn) στη φύση, κρατήσαμε μόνο το ότι βρισκόμαστε στο κέντρο της.

Ανθρωποκεντρικές, λοιπόν, οι περισσότερες αναζητήσεις. Τα πρώτα κινήματα π.χ. στις αρχές του 20ου αιώνα για την "επιστροφή στη φύση" (γύρω στο 1920) οφείλονταν περισσότερο στις επιπτώσεις των πρώτων φυτοφαρμάκων στη γεύση των προϊόντων, διαφορές που τότε φόβιζαν τους γεωργούς. Δεν σκοπεύω όμως να απαριθμήσω τα διάφορα και σχετικά με τη φύση κινήματα που εμφανίστηκαν κατά καιρούς. Πιο πολύ θα με ενδιέφερε να έβρισκα ένα θεωρητικό υπόβαθρο το οποίο κατά κάποιο τρόπο θα τα συνέδεε μεταξύ τους. Δεν μπόρεσα να γεμίσω το κενό. Ιδιαίτερα περίεργο δε, μου φάνηκε το ότι δεν απασχόλησε ούτε καν τους θεωρητικούς της "σχολής της Φρανκφούρτης" (Horkheimer, Adorno, Marcuse, Habermas) που σημάδεψαν με την κοινωνιολογική/φιλοσοφική σχολή τους τον σύγχρονο, δυτικό τρόπο σκέψης. Κάποιες σκόρπιες αναφορές, δεν μου αρκούν. Ψάχνω κάτι παραπάνω. Τόσες αναταραχές, κοινωνικές επαναστάσεις σημάδεψαν την δεκαετία του '60. Μόνο ο ξεχασμένος στην Αμερική αναρχικός, Μπούκτσιν? Κοντεύει να τελειώσει η δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση και οι εικόνες μόλυνσης που παρουσιάζουν οι μεγάλες πόλεις θα ήταν αδιανόητες για τον σημερινό ταξιδιώτη. Τα παιδιά των λουλουδιών, η σεξουαλική επανάσταση, οι εξωγήινοι που έχουν ήδη ετοιμάσει τις διαστημικές βαλίτσες τους είναι πιο σημαντικά θέματα. Τα πρώτα πράσινα, alternativ και οικολογικά κόμματα εμφανίζονται στο πολιτικό προσκήνιο. Πάλι η ίδια διαπίστωση. Η οικολογία εμφανίζεται σαν μία απλή προσθήκη σε μία αντιιμπεριαλιστική και αντικαπιταλιστική ιδεολογία. Ένας έξτρα μοχλός πίεσης χωρίς ιδιαίτερη βαρύτητα.

Βέβαια μέσα στο γενικό κλίμα των σεναρίων καταστροφής της δεκαετίας αυτής, προστέθηκε κάποια στιγμή και ο φόβος μίας πιθανά επερχόμενης οικολογικής καταστροφής. Σημαντικό ρόλο στην διάδοση τέτοιων σεναρίων έπαιξαν και οι εκδόσεις "ψευδοεπιστημονικών" βιβλίων όπως π.χ. το "Doomsdaybook" του Gordon Rattrey Taylors το 1970. Δύο χρόνια αργότερα (1972) ακολούθησε και η επιστημονική απόδειξη μέσω της μελέτης του ΜΙΤ "Τhe Limits of Growth" (τα όρια της ανάπτυξης) όπου έγινε μια προσπάθεια (με τη βοήθεια και των πρώτων υπολογιστών) δημιουργίας ενός μαθηματικού μοντέλου πρόβλεψης των επιπτώσεων της βιομηχανοποίησης, της αύξησης του πληθυσμού, της υποσίτισης, της εκμετάλλευσης των μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος, στην ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας. Η έρευνα αυτή χρηματοδοτήθηκε από το "Club of Rome", μια οργάνωση που δημιουργήθηκε από έναν Ιταλό βιομήχανο και έναν Σκωτσέζο ακαδημαϊκό το 1968. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας, αν και αμφισβητήθηκαν (κάτι το αναμενόμενο και λόγο της πολυπλοκότητας του όλου εγχειρήματος) δεν ήταν καθόλου καθησυχαστικά. Υπό τις τότε συνθήκες προέβλεπε το μοντέλο ότι το περιβάλλον θα άντεχε μέχρι το 2100. Η μεγάλη πετρελαϊκή κρίση της αμέσως επόμενης χρονιάς (1973) έκανε την ανάγκη εύρεσης εναλλακτικών μορφών ενέργειας και εφεύρεσης πιο φιλικών προς το περιβάλλον τεχνολογιών επιτακτική, ούτως ώστε να αποφευχθεί μία πιθανή μελλοντική κατάρρευση της παγκόσμιας (δυτικής) οικονομίας...
Κάπου εδώ είναι που ανοίγω το "Κεφάλαιο" του Marx και αρχίζω την αντιγραφή. Κεφάλαιο πρώτο: Το εμπόρευμα.


Επίλογος

Αρκέστηκα σε αναφορές πιασάρικων φιλοσόφων και αντιγραφές αποφθεγμάτων, δίνοντας ταυτόχρονα σημασία σε ξεχασμένα Best Seller και ξεπερασμένες μελέτες. Άφησα απ' έξω όλη την ουσία και την κορύφωση της οικολογικής σκέψης. Δεν αναφέρθηκα, ούτε καν επιγραμματικά, στα τόσο σημαντικά για την ποιότητα της ζωής μας επιτεύγματα της σχετικής με το περιβάλλον τεχνολογίας. Δεν ήταν αυτός ο αρχικός μου στόχος. Έχω όμως μια εκπληκτική ικανότητα να χάνω την ουσία. Να ασχολούμαι με το ασήμαντο. Νοιώθω την ανάγκη να απολογηθώ. Υπάρχει απλά εκείνη η στιγμή, εκείνη η ασήμαντη στιγμή που σταματάει για λίγο ο χρόνος. Είναι εκείνο ακριβώς κλάσμα του δευτερολέπτου που ένα ανεπαίσθητο και αδικαιολόγητο ρίγος σου αποσπά την προσοχή. Είναι εκείνη η τόσο αδιάφορη, για την ιστορία, στιγμή που μια αόρατη ισορροπία έχει μόλις σπάσει. Που ότι και να κάνεις είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Απλά δεν το ξέρεις. Και ξεκινάς για έναν πόλεμο που έχει ήδη τελειώσει.

(Το φάντασμα της μηχανής μ' έχει στοιχειώσει. Τα γρανάζια είναι ευτυχισμένα όσο γυρνάνε. Τα χάμστερ επίσης. Ο σοφός ασιάτης συνέχισε απερίσκεπτος το Έργο του. Δεν ένοιωσε το έδαφος να τρέμει κάτω από τα πόδια του. Ο στρατός του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι ακόμα χιλιάδες μίλια μακριά. Ο Δον Κιχώτης μου χαμογελάει. Μια καινούργια ψευδαίσθηση μόλις ξεκίνησε...)